Utracone zabytki Chyrowa

Przez długi czas były one integralną częścią Chyrowa, ale w pewnym momencie ktoś zdecydował się je rozebrać lub zostały niepotrzebne, a czas sam zadecydował o ich losie. Ten artykuł dotyczy znaczących zabytków Chyrowa, które już nie istnieją, ale zostały udokumentowane na fotografiach lub w innych źródłach historycznych.

STARY RATUSZ CHYROWSKI 

Ratusz jest obowiązkowym elementem dawnych miast. Chyrów otrzymał status miasta w 1528 r. od króla Zygmunta I Starego za dzielny opór Tatarom. W tym czasie powstał chyrowski Rynek (dzisiejszy plac Halicki), na którego środku znajdował się ratusz.

Pierwszy chyrowski ratusz prawdopodobnie był drewniany. Murowany ratusz został wybudowany w połowie XVIII wieku. Do 1939 r. stary ratusz w Chyrowie był siedzibą rady miejskiej i burmistrza.

Po II wojnie światowej budynek ratusza przez pewien czas służył jako sklep, później został rozebrany.  Prawdopodobnie w tym czasie był to najstarszy zabytek Chyrowa.  Później na miejscu ratusza wybudowano bibliotekę. Natomiast władze miasta przeniosły się do jednego z większych budynków obok kościoła.  W 2015 roku dobudowano do tego budynku wieżę zegarową i w ten sposób w Chyrowie powstał nowy ratusz.

REMIZA STRAŻACKA

W 1893 r. w Chyrowie powstała ochotnicza straż pożarna. Jej zadaniem była pomoc i ratowanie życia w pożarach i innych kataklizmach. Straż pożarna była finansowana ze składek członkowskich sympatyków organizacji oraz dotacji z budżetu miasta.

Remiza straży pożarnej znajdowała się na głównym placu Chyrowa i przylegała od strony południowej do ratusza. Również na współczesnej ulicy Wołodymyra Wełykogo strażacy chyrowscy mieli specjalnie zbudowaną wieżę do ćwiczeń. Przed II wojną światową strażacy w Chyrowie mieli do dyspozycji dwie pompy, obsługiwane ręcznie przez czterych mężczyzn każda, wozy i drabinę strażacką.

Budynek remizy strażackiej został rozebrany wraz ze starym ratuszem w latach 50. XX wieku.

ZAJAZD NA RYNKU

W miejscu, gdzie teraz stoi pomnik T. Szewczenki, a także częściowo na głównym placu do lat 1950-tych znajdował się ogromny budynek. Widać go wyraźnie na panoramicznych zdjęciach Chyrowa. Budynek ten był parterowy, jego rozmiar wynosił około 35 na 30 metrów. Robi wrażenie ogromny dach, który wizualnie wygląda nawet większy, niż w pobliskim kościele.

Budynek pozostaje jedną z największych zagadek Chyrowa, ponieważ wciąż nie udało się znaleźć żadnego jego zdjęcia z bliska. Według wspomnień przedwojennych mieszkańców Chyrowa znajdowały się tam sklepy żydowskie. Ze względu na cechy architektoniczne i lokalizację mógł to być zajazd – ważny atrybut dawnego handlowego życia miasta. W zajazdach tradycyjnie zatrzymywali się kupcy i podróżnicy.

Budynek został rozebrany w latach 1950-tych, ale tylko jego część naziemna. Piwnice zostały zasypane i nadal znajdują się pod parkiem i chodnikami.

KAMIENICA NA SKRZYŻOWANIU

Na najstarszych fotografiach Chyrowa z końca XIX wieku można zobaczyć duży piętrowy dom mający 12 okien na froncie. Znajdował się na skrzyżowaniu, na rogu teraźniejszych ulic Dobromilskiej i Samborskiej. Współczesne wymiary działki pozwalają przypuszczać, że budynek miał długość ponad 50 metrów. Dla porównania prawie taki sam rozmiar ma dworzec “Posada Chyrowska”, który przetrwał do dziś.

Nie udało się jeszcze ustalić informacji dotyczących czasu budowy oraz wykorzystania kamienicy. Według wspomnień mieszkańców Chyrowa przed II wojną światową znajdował się tu zajazd, a także kilka mieszkań do wynajęcia. W czasach sowieckich budynek powoli niszczył się i został rozebrany w latach 1970-tych. 

OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE I LEWE SKRZYDŁO ZAKŁADU JEZUITÓW

Obserwatorium astronomiczne było dumą Zakładu Jezuitów. Zostało zbudowane w 1937 roku nad klatką schodową lewego skrzydła gmachu. Obserwatorium posiadało teleskop „Ekwatoriał Zeissa” i ruchomą kopułę.

Niestety obserwatorium chyrowskie nie przetrwało długo. W 1944 roku na Zakład spadła bomba, która zniszczyła obserwatorium i poważnie uszkodziła lewe skrzydło Zakładu. Jeśli sądzić po zdjęciach i relacjach świadków, to skrzydło można było odbudować, ale sowieckie wojsko, które stało się nowym właścicielem gmachu, postanowiło zostawić wszystko tak jak jest.

W takim zniszczonym stanie skrzydło przetrwało 35 lat, w tym czasie na ruinach wyrosły drzewa. Dopiero po przybyciu brygady powietrznodesantowej w 1979 r. ruiny rozebrano, a teren uporządkowano. Rozbiórka skrzydła nie była łatwym zadaniem.  Aby rozebrać ściany, zaczepiano je metalowymi linami i ciągnięto za pomocą czołgów.

PARK JEZUICKI

Obok gmachu Zakładu oo. Jezuitów został założony park, do którego rozwoju przyczyniło się kilka pokoleń Jezuitów. Był to szereg terenów zieleni i budynków. Niemal wszystko, co było w parku, miało swoje praktyczne zastosowanie. Był tam ogród botaniczny, w którym uczniowie poznawali warunki życia roślin. Sztuczne stawy służyły do ​​pływania i wiosłowania, a zimą jako place do uprawiania sportów zimowych. Wśród zieleni drzew znalazły się także wygodne boiska i korty tenisowe. Ozdobami parku były fontanna, kilka rzeźb i pomników, sztuczne groty i kopce, zwierzyniec, klomby. W pobliżu parku były też sady.

Park Jezuicki w Chyrowie doznał poważnych zniszczeń podczas II wojny światowej, a później został totalnie przeplanowany odpowiednio do potrzeb wojska. Do dziś przetrwały tylko nieliczne fragmenty parku, które są w złym stanie.

FOLWARK JEZUITÓW

Folwark Jezuitów powstał w miejscu dawnego majątku Topolnickich, który Jezuici kupili w 1883 roku. Jego głównym zadaniem było zaopatrzenie Zakładu w żywność. Tutaj hodowano zwierzęta gospodarskie, przechowywano zboże. Na folwarku funkcjonował też młyn i piekarnia. Były nawet mieszkania dla robotników.

Na terenie folwarku znajdowały się również obiekty techniczne, w szczególności elektrownia, która zaopatrywała Zakład w energię elektryczną oraz straż pożarna. Również działała tu pracownia krawiecka, w której szyto mundurki szkolne, oraz drukarnia, w której drukowano różne materiały dydaktyczne, a nawet książki.

Po II wojnie światowej ocalałe budynki folwarku wraz z Zakładem przeszły pod zarząd wojska. Niektóre z nich przetrwały do ​​początku lat 1980-tych, kiedy zostały rozebrane przez brygadę powietrznodesantową.  Na ich miejscu wybudowano ośrodek szkoleniowy. Do dziś zachowały się dwa domy mieszkalne dawnego folwarku.

WILLA LEŚNA JEZUITÓW

W lesie za Zakładem, niedaleko szczytu góry Koszarki można znaleźć rozległą polanę. Jeszcze przed I wojną światową Jezuici zbudowali tam piękną drewnianą willę. Służyła ona jako schronienie dla uczniów w czasie rekreacji na świeżym powietrzu. Willa miała ganek z wykwintnymi drewnianymi ornamentami. 

Ta willa spłonęła podczas walk polsko-ukraińskich w 1919 r., ale później została odbudowana w nieco innej formie. Okoliczności zniszczenia tej drugiej willi nie są znane. Prawdopodobnie została zniszczona podczas II wojny światowej.

MŁYNÓWKA

Oprócz rzeki Strwiąż miał Chyrów też inną rzekę, która płynęła przez centrum miasta i nazywała się Młynówką. Był to sztuczny kanał, który wychodził ze Strwiąża w północno-zachodnich okolicach Chyrowa, a następnie przepływał przez Chyrów, Posadę Chyrowską, Grodowice do Felsztyna, gdzie rozdzielał się na całą sieć kanałów, a później znowu łączył się ze Strwiążem. Prawdopodobnie Młynówka powstała w pierwszej połowie XIX wieku, wzmiankę o niej widzimy już na mapie Chyrowa z 1853 roku.

W Chyrowie na Młynówce funkcjonowały dwa młyny wodne, których budynki zachowały się do dziś. Wiadomo również, że poziom wody w Młynówce był regulowany specjalną zaporą, która chroniła miasto przed powodziami. Według wspomnień mieszkańców Chyrowa woda w Młynówce była bardzo czysta, pływały tam ryby, można było się kąpać.

Po przejściu młynów na napęd elektryczny zaczyna się powolny upadek Młynówki. Dalszy spadek poziomu wody w Strwiążu oraz brak odpowiedniej opieki nad kanałem przyśpieszył zniknięcie Młynówki. Na początku lat 2000-tych Młynówka ostatecznie wyschła.

STAW OBOK KOŚCIOŁA

Ozdobą centrum Chyrowa był staw znajdujący się za kościołem. Należał do parafii rzymskokatolickiej, służył do hodowli ryb oraz rekreacji. W latach międzywojennych po stawie można było pływać łodzią „Palarus”, którą zbudował miejscowy ksiądz Jan Wolski.

Staw był zasilany wodą z Młynówki, więc gdy w Młynówce zniknęła woda, staw również przestał istnieć. W latach 90-tych na miejscu stawu było wysypisko śmieci, w ten sposób staw został zasypany i nie zostało po nim śladu.

CHYROWSKIE CEGIELNIE 

Ciekawym jest fakt, że Zakład oo. Jezuitów oraz niektóre inne budynki w Chyrowie zostały zbudowane z cegły wyprodukowanej w lokalnej cegielni. To właśnie w celu zaopatrzenia w tanie i dostępne materiały budowlane Jezuici założyli obok przyszłego Zakładu cegielnię. Produkowano tam cegły, a także dachówki. Cegielnia przetrwała do początku lat 20. XX wieku i została rozebrana przez Jezuitów. Na jej miejscu powstał ogród botaniczny oraz stadion.

Jeszcze przed I wojną światową w Posadzie Chyrowskiej powstała cegielnia Jana Rolniaka, która również funkcjonowała w latach międzywojennych i w czasach sowieckich. Cegielnia zaprzestała działalności na początku lat 90. XX wieku. Większość budynków tej cegielni została rozebrana.

CMENTARZE ŻYDOWSKIE

Do 1942 r. każdy trzeci mieszkaniec Chyrowa był Żydem. Żydzi mieszkali w Chyrowie co najmniej od XVI wieku i mieli ogromny wpływ na gospodarkę oraz wygląd miasta.

Tradycyjnie Żydzi wyznawali własną religię, więc chowano ich na osobnych cmentarzach. Na terenie Chyrowa było dwa cmentarze żydowskie. Jeden znajdował się przy obecnej ulicy Łesi Ukrainki obok synagogi, w której teraz mieści się przedszkole. Drugi znajdował się na wzgórzu naprzeciwko cmentarza chrześcijańskiego.

Niestety nie udało się jeszcze znaleźć zdjęć chyrowskich cmentarzy żydowskich. Możemy wyobrazić sobie jak wyglądały na podstawie podobnych cmentarzy w innych miastach. Nagrobki żydowskie tradycyjnie miały kształt kamiennych płyt z napisami w języku hebrajskim.

Wiadomo, że oba cmentarze żydowskie w Chyrowie przetrwały okupację niemiecką. Natomiast nagrobki z tych cmentarzy zostały rozebrane na materiały budowlane w pierwszych latach powojennych, kiedy stało się jasne, że Żydzi już nie wrócą. Jedyną wzmianką o cmentarzu żydowskim na wzgórzu jest zachowany fragment betonowego ogrodzenia.

WNIOSEK

Ta lista obejmuje tylko kilka ważnych zabytków Chyrowa, które już całkowicie zniknęły. Oczywiście można tę listę rozszerzyć. W osobnym artykule będą opisane losy przebudowanych i zmienionych zabytków Chyrowa. W Chyrowie są również zabytki, które są zaniedbane i mogą zniknąć w przyszłości.

Oczywiście zniknięcie zabytków to naturalny proces, ale jest bardzo ważny powód, dla którego należy troszczyć się o ich zachowanie. Przestrzeń, w której człowiek mieszka, ma bardzo silny wpływ na jego kształtowanie. Kiedy człowiek mieszka w środowisku, w którym są zabytki, gdzie się nimi opiekują, to pomaga to rozwijać poczucie piękna i szacunek dla pracy innych.

Zabytki to nie tylko stare budynki, to też doświadczenie wielu pokoleń, klucze do różnych światopoglądów. Rezygnując z tego doświadczenia, ludzie zmuszeni są wymyślać koło na nowo i popełniać takie same błędy, jak ich poprzednicy.

Bogdan Sywanycz, czerwiec 2021